این اهمیت و علاقه به آیین‌های مذهبی، به تدریج بسیاری از آداب را به فرهنگ بومی یزد تبدیل کرده و از این روست که بسیاری از آیین‌های رمضانی، فرهنگ بومی مردم این دیار است و با گذشت سال‌ها، برخی از آنها همچنان در بین مردم مرسوم است.
گرچه برخی آیین‌ها به واسطه پیشرفت تکنولوژی کمرنگ شده اما تقریبا همه مردم، خاطره‌ای کمرنگ از آن به یاد دارند و حتی گاه علاقمند به تکرار آیین‌هایی هستند که کم‌کم به خاطره تبدیل می‌شود.
رمضان برای یزدی‌ها همواره از جایگاه بالایی برخوردار بوده از این رو بسیاری از مردم یزد روزها قبل از فرا رسیدن این ماه مبارک، برای استقبال از این ماه آماده می‌شدند.
خانه‌تکانی یزدی‌ها برای استقبال از ماه رمضان
مردم بسیاری از مناطق استان، برای ورود به ماه مبارک رمضان، همچنان که برای نوروز خانه‌تکانی می‌کنند، برای رمضان نیز خانه‌تکانی می‌کنند و چند روز قبل از فرا رسیدن ماه روزه، گرد و غبار از رخ خانه می‌شویند و اگر به اصطلاح احتیاطی شرعی بر فرش و گلیم و زیلو است، آن را برطرف می‌کنند.
در ماه رمضان در اغلب خانه‌های یزد مانند ایام نوروز، رفت و آمد زیاد است و شاید همین امر علت اصلی خانه‌تکانی یزدی‌ها باشد.
این غبارروبی منحصر به خانه‌ها نیست و مساجد و امامزاده‌ها و بقاع متبرکه و حتی قبور شهدا و اموات نیز در آستانه این ماه غبارروبی و عطرافشانی می‌شود.
یکی از آیین‌هایی که در پیشواز ماه رمضان در گذشته انجام می‌شد و امروز به تدریج به دست فراموشی سپرده شده، آیین کلوخ اندازون است که البته در بسیاری از استان‌های دیگر نیز مرسوم بوده است.
کلوخ اندازون؛ آیین مشترک میان بسیاری از مردم ناحیه مرکزی ایران
بسیاری از مردم مناطق مختلف استان یزد به ویژه شهرستان‌هایی نظیر ابرکوه، روز قبل از ماه مبارک رمضان با حضور در مناطق خوش آب و هوا، مراسمی نظیر سیزده به در برپا می‌کنند و حلول ماه مبارک رمضان را به یکدیگر تبریک می‌گویند و روز خود را با طبخ آش شولی، تناول خوراکی‌های متنوع و گشت‌وگذار در طبیعت سپری می‌کنند.
یکی از مواردی که مردم یزد همواره برای آن دغدغه داشتند، مشخص شدن وقت افطار و سحر بود و از آنجا که ساعت و وسایل ارتباطی وجود نداشت، آیین‌های ویژه و جذابی برای این مهم وجود داشت.
یکی از محققان فرهنگ عامه یزد در این باره به خبرنگار مهر گفت: وظیفه اعلام وقت سحر و افطار در گذشته بیشتر بر عهده خادمان مساجد بود و خادمان یکی دو ساعت مانده به سحر، چراغ‌هایی را روشن می‌کردند و در مناطق مرتفع شهر قرار می‌دادند تا برای همگان قابل رؤیت باشد.شاید فلسفه ایجاد گلدسته برای مساجد این باشد که خادمان یکی دو ساعت مانده به سحر، چراغ‌ها را روشن کرده و بر فراز گلدسته‌ها قرار می‌دادند و هنگام اذان چراغ‌ها را خاموش می‌کردند تا مردم متوجه پایان زمان تناول سحری شوند و برای نماز صبح مهیا شوند.
صدیقه رمضانخانی بیان کرد: شاید فلسفه ایجاد گلدسته برای مساجد همین باشد زیرا خادمان یکی دو ساعت مانده به سحر، چراغ‌ها را روشن کرده و بر فراز گلدسته‌ها قرار می‌دادند و هنگام اذان چراغ‌ها را خاموش می‌کردند تا مردم متوجه پایان زمان تناول سحری شوند و برای نماز صبح مهیا شوند.
وی عنوان کرد: این چراغ‌ها در گوشه و کنار شهر روشن می‌شد اما یکی از معروف‌ترین چراغ‌ها، چراغ ملاکاظم، خادم مسجد جامع کبیر یزد بود که سال‌هاست خاموش است و از روشنایی آن خبری نیست.
رمضانخانی یادآور شد: تشخیص غروب آفتاب نیز برای مردم راه‌های مختلفی داشت اما یکی از این روش‌ها، نگاه کردن به دیوار کاهگلی بود. مردم عقیده داشتند هرگاه کاه‌های داخل دیوار کاهگلی دیده نشد، هنگام اذان مغرب فرا رسیده و می‌توانند روزه خود را افطار کنند.
یزدی‌ها در شب‌های قدر و در مجموع در دهه پایانی ماه مبارک رمضان نیز آیین‌های ویژه‌ای نظیر کیسه مراد، روضه قنبر، دوست دوست، لقمه مراد و ده‌ها آیین دیگر دارند که لازم است آیین این دهه، در مجالی دیگر تشریح شود.
اما یکی از مواردی که به رغم گذشت سال‌ها، هنوز هم پررنگ در یزد به ویژه در مناطق روستایی دنبال می‌شود، سفره‌های مرتضی علی (ع) است.
مردم اغلب نقاط یزد سفره ماه مهمانی خدا را در خانه خدا می‌گسترانند
در بسیاری از نقاط استان یزد به ویژه در مناطق روستایی و شهرهای کوچک‌تر، مردم اغلب در خانه‌های خود سفره‌های افطاری پهن نمی‌کنند بلکه ماه مهمانی خدا را در خانه خدا برگزار می‌کنند.
در روستاها که اغلب مردم به کشاورزی مشغول هستند، عصر هنگام وقتی به خانه باز می‌گردند، نیازی به تهیه افطاری ندارند زیرا در مسجد با همکاری مردم روستا و خیران، برای همه اهالی سفره‌ای گسترده شده و همه هر شب به مهمانی خدا می‌روند.
در بسیاری از مناطق این مهمانی به صورت دوره‌ای و هر شب با خرج یک یا چند نفر از اهالی برگزار می‌شود و در برخی موارد که مردم استطاعت مالی چندانی ندارند، خیران وارد عمل می‌شوند.
یزدی‌ها علاوه بر رسم و رسوم زیبای خود که هر کدام از آنها فلسفه‌ای زیباتر از نفس برگزاری مراسم دارند، خوراکی‌های ویژه‌ای نیز برای این ماه مبارک دارند.
پخت شولی و آش گندم، سورک و ... از جمله این موارد است و در گذشته در این زمینه حتی رسوم زیبایی نیز وجود داشته است.در گذشته برای اینکه افراد سالمند و افرادی که از نظر مالی یا جسمی توانایی تهیه غذای مقوی برای روزه‌داری نداشتند نیز از خان کرم الهی بی‌بهره نبودند و به واسطه انسان‌های خیراندیش اطعام می‌شدند.
در گذشته برای اینکه افراد سالمند و افرادی که از نظر مالی یا جسمی توانایی تهیه غذای مقوی برای روزه‌داری نداشتند نیز از خان کرم الهی بی‌بهره نبودند و به واسطه انسان‌های خیراندیش اطعام می‌شدند.
در گذشته‌ها بر سر هر کوی و گذری در ماه رمضان دیگی بزرگ قرار داده می‌شد تا مردم نذورات خود را داخل آن قرار دهند و بانیانی از این نذورات آش گندم تهیه می‌کردند و هنگام سحر و افطار در همه محله‌ها دیگ‌های بزرگ را با گاری حمل می‌کردند و در هر خانه‌ای ظرف آشی می‌گذاشتند و در این بین افراد سالمند و ناتوان مورد توجه بیشتری قرار داشتند.
رسم کاسه همسایگی نیز همیشه در بین یزدی‌ها متداول بوده و اکنون نیز اغلب مردم هنگام افطار ظرفی از غذای خانه خود را برای همسایه نیز می‌برد.
ختم قرآن در منازل آیینی چند صدساله که این روزها در مساجد دنبال می‌شود
یکی دیگر از مراسم ماه مبارک رمضان که همواره مورد توجه بوده، مراسم ختم قرآن است که قدمتی چند صدساله در یزد دارد.
در ماه مبارک رمضان در بسیاری از خانه‌ها به طور مرتب جلسه قرآن برگزار می‌شد و هر روز یک جزء از قرآن در آن ختم می‌شد که این رسم زیبا امروزه بیشتر در امامزاده‌ها و مساجد انجام می‌شود اما هنوز هم کم نیست، تعداد خانه‌هایی که در طول ماه مبارک رمضان در آن ختم قرآن انجام می‌شود.