بنیان‌گذار پایگاه استنادی جهان اسلام دلایل افت شتاب علمی کشور را تشریح کرد.
پروفسور جعفر مهراد بنیان‌گذار پایگاه استنادی علوم جهان اسلام درباره وضعیت تولید علم ایران، گفت: آمار تولیدات علمی کشور در چند سال گذشته نشان می‌دهد که شتاب تولید علم ایران در مقایسه با سایر کشورهای جهان در حد مطلوب و چشم‌گیر بوده، هر چند در سال‌های اخیر تا حدودی از شتاب مورد نظر کاسته شده است.
وی افزود: وقتی صحبت از رشد تولید علم می‌کنیم این رشد عمدتاً از سال 2000 میلادی آغاز شده و در سال‌های 2006 و 2007 به بعد یک باره با یک شیب تند رو به افزایش گذاشته، به طوری که در سال 2011 و 2012 سهم ایران از تولید علم جهان به بیش از 1.6 رسیده است.
*آمار تولیدات علمی کشور
این چهره ماندگار علمی کشور تصریح کرد: براساس آمار سال 2014 که این آمار از پایگاه استنادی تامسون رویترز که در ایران به نام(ISI) شناخته شده، میزان تولیدات علمی کشور به 31 هزار و 588 مدرک رسیده که در این رابطه سهم 5 دانشگاه اول از کل تولیدات علمی سال 2014 از این قرار است؛ دانشگاه آزاد 5 هزار و 809 مدرک، دانشگاه تهران 2 هزار و 949 مدرک، دانشگاه علوم‌پزشکی تهران 2 هزار و 571، دانشگاه علوم‌پزشکی شهید بهشتی 1266 و دانشگاه صنعتی اصفهانی 1809 مدرک.
مهراد در همین زمینه خاطرنشان کرد: در همین سال رتبه 5 دانشگاه از لحاظ تولید علم به این شرح است؛ صنعتی امیرکبیر، صنعتی شریف، تربیت مدرس، علم و صنعت ایران، فردوسی مشهد 5 دانشگاه دیگری هستند که به ترتیب رتبه‌های ششم تا دهم تولید علم را در اختیار دارند.
وی ادامه داد: نکته مهم در این مرحله این است که ایران با وجود 4 میلیون و 600 هزار دانشجو و دو هزار و 600 دانشگاه دولتی و غیردولتی بر تعداد دوره‌های تحصیلات تکمیلی افزوده و اسناد بالادستی مکلف کرده که دانشگاه‌ها از اسناد بالادستی به عنوان نقشه راه استفاده کرده تا بتوانند در سال‌های آتی و باقی مانده به سند چشم‌انداز ایران 1404 که مقرر می‌کند ایران در منطقه جنوب غرب آسیا کشوری پیشرفته و توسعه یافته در علم و فناوری و اقتصاد باشد، دسترسی پیدا کند.
بنیان‌گذار پایگاه استنادی علوم جهان اسلام(ISC) گفت: آیا ایران در 10 سال آینده به چنین موفقیتی دسترسی پیدا می کند یا خیر؟ برای پاسخ‌گویی به این سوالی که طرح شد متأسفانه بعضی از سازمان‌ها که گزارش آمار تولیدات علمی را منتشر می‌کنند برای بزرگ جلوه دادن میزان تولیدات علمی ایران آن را با عضو اوپک، منطقه خاورمیانه و 57 کشور اسلامی مقایسه می‌کنند.
وی گفت: به اعتقاد من ایران کشوری بزرگ و برتر و بالاتر از کشورهای عضو اوپک، خاورمیانه و 57 کشور اسلامی است. اساساً ترکیب جمعیتی، تعداد دانشگاه‌ها، تعداد دانشجویان، اعضای هیئت‌علمی و سهم پژوهش از تولید ناخالص داخلی در این کشورها با هم برابر نیست که این مقایسه انجام می‌گیرد، به علاوه همان‌طور که اعلام شد این کشورها عموماً نسبت به ایران قابل مقایسه نیستند و اگر ایران در جمع این کشورها دارای رتبه اول است، چندان برجسته نیست.
مهراد افزود: افق دید ما باید بلند و توجه دانشگاه‌ها در تولید علم باید معطوف به کشورهای نوظهور علمی مانند برزیل، کره‌جنوبی، سنگاپور، تایوان، هنگ‌کنگ، چین، آرژانتین، مکزیک و شیلی و حتی آفریقای‌جنوبی شود.
*سهم پژوهش در تولید ناخالص داخلی مانند سال‌های قبل بسیار اندک است
این متخصص علم‌سنجی کشور با اشاره به وضعیت تولید علم در ایران، یادآور شد: سهم پژوهش در تولید ناخالص داخلی مانند سال‌های قبل بسیار اندک است و این وضعیت مورد رضایت دانشگاه‌ها و حتی مقامات بلندپایه نظام جمهوری اسلامی ایران نیست. کل بودجه پژوهشی از تولید ناخالص داخلی در حدود 0.45 صدم درصد است.
مهراد تاکید کرد: سیاست‌های کلی علم و فناوری رقم 4 درصد را تکلیف می‌کند که رقم 0.45 درصد بسیار ناچیز است، در نتیجه عمدتاً تحقیقات دانشگاهی متوجه رساله‌ها و پایان‌نامه‌هاست و دانشگاه‌ها حتی قادر به طرح‌های مستقل و فارغ از پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دانشگاهی نیستند.
وی با اشاره به آماری درباره حمایت مراکز علمی از طرح‌های تحقیقاتی، گفت: طبق آخرین آماری که وجود دارد و در سال 2014 از پایگاه تامسون رویترز استخراج شده، این آمار نشان می‌دهد که صندوق حمایت از پژوهشگران با حمایت 570 طرح تحقیقاتی نسبت به تمامی دانشگاه‌های کشور در رتبه اول قرار دارد. بعد از این صندوق، دانشگاه تهران تعداد 244 طرح را پشتوانه مالی کرده و رتبه سوم دانشگاه علوم‌پزشکی تهران با 233 طرح و رتبه چهارم دانشگاه کاشان با 171 طرح و پژوهشگاه دانش‌های بنیادی با 161 درمرتبه پنجم قرار دارد. چنانچه این آمار را ادامه دهیم از تعداد طرح‌های تحقیقاتی مورد حمایت دانشگاه‌ها به شدت کاسته میشود، به طوری که سهم دانشگاه‌ها از بابت حمایت از طرح‌های تحقیقاتی به حداقل می‌رسد.
*دلایل کاهش رشد علمی کشور
بنیان‌گذار پایگاه استنادی علوم جهان اسلام(ISC) با طرح این سوال که شاید عنوان شود که این وضعیت در سال‌های قبل نیز همچنان وجود داشته و این مورد را نمی‌توان به افت تولیدات علمی کشور ربط دارد، گفت: پاسخ به این سوال مثبت است و من هم آن را تأیید می‌کنم، اما علاوه بر این عامل، عوامل دیگری نیز وجود دارد که موجب کاهش تولیدات علمی کشور شده که جا دارد مسئولان در این زمینه اندیشه و چاره‌جویی کنند که از آن جمله می‌توان به موضع‌گیری‌های چندگانه و گاهی ضد و نقیض سیاست‌گذاران علم و فناوری اشاره کرد.
مهراد گفت: تحریم‌های ظالمانه که موجب شده کتاب و نشریه برای دانشگاه‌ها و موسسات تحقیقات خریداری نشود و بنگاه‌های بزرگ نشر مجله و کتاب از فروش مجله و کتاب به دانشگاه‌های ایران خودداری می‌کنند و عدم خرید پایگاه‌های اطلاعاتی به علت بدهی دانشگاه‌ها نیز موجب شده دسترسی به اطلاعات علمی از سوی پژوهشگران و استادان و نیز دانشجویان تحصیلات تکمیلی محدود شود.
وی با اشاره به عوامل دیگری در این زمینه گفت: از عوامل دیگر می‌توان به ایجاد تغییرات در آئین‌نامه ارتقاء اشاره کرد. افزایش تعداد مجلات فارسی عامل مهم دیگری است که موجب شده استادان دانشگاه‌ها و پژوهشگران کشور به جای آنکه مقالات خود را به زبان انگلیسی نوشته و در مجلات بین‌المللی چاپ کنند، راه ساده را اختیار کرده و مقالات خود را به مجلات فارسی تسلیم می‌کنند.
*برخی سازمان‌ها آمارهای نادرست ارائه می‌دهند
بنیان‌گذار پایگاه استنادی علوم جهان اسلام(ISC) با بیان اینکه برخی از سازمان‌ها آمارهای نادرست ارائه می‌دهند و از جمله اینکه عنوان شده در سال 2015 میلادی زبان فارسی در بین سایر زبان‌های علم دنیا رتبه 17 به خود اختصاص داده است، گفت: این مطلب کاملاً ناصواب و نادرست است. باید توجه داشت که در جهان سیستم یا پایگاهی در خارج از کشور که مجلات فارسی را به موازات سایر زبان‌های بین‌المللی ثبت و نماسازی کنند، وجود ندارد.
وی گفت: حدود 90 درصد محتوای پایگاه‌های استنادی به زبان انگلیسی است که عمدتاً در اختیار آمریکا و انگلیس قرار دارد. 10 درصد باقیمانده به زبان‌های آلمانی فرانسه، روسی و اسپانیولی تعلق دارد و زبان فارسی به هیچ‌وجه در این نظام‌ها مورد توجه نیست. آنچه از مجلات فارسی نظام‌های بین‌المللی استفاده میشود بخش انگلیسی این مجلات یعنی چکیده‌های مبسوط مقاله‌های فارسی است، بنابراین اگر دقت کنید چکیده‌ها به زبان انگلیسی است و ارتباطی با زبان فارسی ندارد، از این‌رو مجدداً زبان انگلسی بر آمار تولیدات علمی این زبان افزوده و زبان فارسی آن طوری که بیان کردم تحت هیچ شرایطی در هیچ یک از نظام‌های بین‌المللی مورد توجه نیست.
این متخصص علم اطلاعات و دانش‌شناسی با بیان اینکه استفاده از تولید علم امتیازات فراوانی دارد، گفت: استفاده از تولیدات علمی تنها مربوط به ارتقای مرتبه اعضای هیئت‌علمی و پژوهشگران دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی نیست. از آمار تولید علمی ایران در رتبه بندی‌های دانشگاهی استفاده میشود. سه نظام بین‌المللی رتبه‌بندی تایمز، کیو‌اس و شانگهای وجود دارد که از آمار اسکوپوس و تامسون رویترز استفاده می‌کنند. آخرین آمار رتبه‌بندی دانشگاه‌ها که توسط تایمز و مربوطه به سال 2016-2015 تقریبا یک ماه پیش از این منتشر شده، نشان می‌دهد که 8 دانشگاه از ایران در بین 800 دانشگاه طراز اول جهان قرار دارد.
مهراد گفت: این دانشگاه‌ها به ترتیب رتبه عبارتند از دانشگاه علم و صنعت و دانشگاه صنعتی شریف در دامنه بین 401 تا 500، دانشگاه صنعتی امیرکبیر و دانشگاه صنعتی اصفهان در دامنه 501 تا 600، علوم‌پزشکی تهران در دامنه 501 تا 600 و دانشگاه‌های خواجه نصیر، شهید بهشتی و دانشگاه تهران در دامنه بین 601 تا 800.
بنیان‌گذار پایگاه استنادی علوم جهان اسلام(ISC) افزود: یک بار دیگر توجه خود را به رتبه‌بندی QS در سال 2016-2015 که نتیجه این رتبه‌بندی در اواخر شهریور ماه سال 94 منتشر شده، جلب می‌کنم. در این رتبه‌بندی تنها نام دو دانشگاه ایران در بین 891 دانشگاه جهان مشاهده میشود. این دو دانشگاه، دانشگاه صنعتی شریف در دامنه بین 471 تا 480 و دانشگاه تهران در دامنه‌ای بین 551 تا 600است. در این مورد نیز مشاهده می‌کنیم که دانشگاه پایتخت از نظر رتبه پایین‌تر از دانشگاه شریف قرار دارد، گرچه از نظر تولید علم رتبه دوم کشور را به خود اختصاص داده است.
وی گفت: اگر بخواهیم ارزش و اعتبار دانشگاه‌های خود را در این رتبه‌بندی‌ها با سایر دانشگاه‌های جهان مقایسه کنیم به وضوح می‌بینیم که در این مورد به عنوان مثال دانشگاه ملی علوم و فناوری اسلام‌آباد پاکستان و دانشگاه سلطان قابوس کشور عمان رتبه‌ای به مراتب برتر از رتبه دانشگاه تهران کسب کرده‌اند. رتبه دو دانشگاه اسلام‌آباد و سلطان قابوس در دامنه بین 501و 550 قرار دارد.
بنیان‌گذار پایگاه استنادی علوم جهان اسلام(ISC) افزود: از نظر جذب دانشجوی بین‌المللی باید سیاست‌های دانشگاه‌ها، وزارت علوم و وزارت بهداشت به گونه‌ای باشد که از نظر رقابتی بتوانند بیشترین دانشجوی بین‌المللی را به خود جذب کنند. عواملی که در جذب دانشجویان بین‌المللی حائز اهمیت است عبارتست از کیفیت برنامه‌های آموزشی، شهرت دانشگاه‌ها، زبان آموزش، چشم‌اندازهای شغلی، سهم پژوهش از تولید ناخالص داخلی، کفایت ظرفیت‌ها و ساختار سازمانی دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی.
*ایران جزو 10 کشور اول اعزام‌کننده دانشجو به دانشگاه‌های خارج از کشور است
مهراد گفت: ایران جزو 10 کشور اول اعزام‌کننده دانشجو به دانشگاه‌های خارج از کشور است، در حالی که طبق آماری که وزارت علوم اعلام کرده کل تعداد دانشجویان بین‌المللی غیربورسیه در سال 1392 تعداد هزار و 100 و در سال 93 تعداد سه هزار و 500 دانشجو غیر بورسیه در دانشگاه‌های کشور به تحصیل و تحقیق مشغول بودند.
این متخصص علم اطلاعات و دانش‌شناسی گفت: مقایسه اجمالی این رقم با دانشجویان بین‌الملی که در دانشگاه‌های ترکیه به تحصیل و تحقیق مشغول می‌باشند شکاف عمده‌ای را نشان می‌دهد. در ترکیه از سال 2005 تا 2012 تعداد دانشجویان بین‌المللی دو برابر شده، یعنی از 15 هزار و 481 دانشجو به 31 هزار و 170 دانشجو و آن هم از 155 کشور دانشجوی خارجی می‌پذیرد. علت فزونی دانشجویان بین‌المللی در ترکیه کیفیت مناسب آموزش و تحقیقات و ارزان بودن آموزش عالی است.
منبع: تسنیم
