ایران به لحاظ برخورداری از موقعیت جغرافیایی، نیروی کار جوان و جمعیت رو به رشد تحصیلکرده میتواند از مزیت‌های بی‌شمار خود و همچنین اشتراکات فرهنگی با کشورهای نیازمند به تکنولوژی و کمتر برخوردار در این حوزه ارتباطات مسالمت آمیز برقرار کند و از این قابلیت‌ها در راستای بهبود وضعیت منافع ملی استفاده نماید. صادرات خدمات فنی و مهندسی از سال ۱۳۷۳ در ایران آغاز شده است و از آن زمان دولت‌ها اقداماتی در جهت تسهیل و توسعه آن صورت داده‌اند.
پیشینه صادرات خدمات فنی و مهندسی در ایران
طرح صدور خدمات فنی و مهندسی، پس از جنگ عراق و کویت در برنامه دولت جمهوری اسلامی و دولتمردان وقت شکل گرفت. به طوری که در آن هنگام تعداد محدودی از شرکت‌های بخش دولتی در کویت شروع به فعالیت کردند اما این فعالیت‌ها به دلایلی ادامه پیدا نکرد. در سال ۱۳۷۲ و در پی مذاکرات مقامات دو کشور همسایه، قرار شد تا شرکت‌های فنی، مهندسی و پیمانکاری ایرانی در مناقصه طرح‌های این دو کشور مشارکت کنند. از این جهت یک سازمان پیمانکاری وابسته به یکی از نهادهای عمومی اتقلاب اسلامی و یکی از شرکت‌های پیمانکاری بزرگ دولتی با مشارکت دو شرکت بخش خصوصی برای حضور در مناقصات اقدام کردند و با ارائه حداقل قیمت، برنده مناقصه شدند.
با این حال، صادرات خدمات در گذشته بیشتر محدود به حمل و نقل بود اما از سال ۱۳۷۲ به بعد، سایر خدمات شامل خدمات فنی و مهندسی، فناوری اطلاعات، گردشگری، محصولات هنری از جمله سینما، تئاتر و موسیقی، خدمات پزشکی و هخدمات چاپ و نشر نیز به این موارد افزوده شدند.
نگاهی به فرصت‌های از دست رفته و لزوم برندسازی
صادارت از ایران از بیست سال گذشته بسیار دشوارتر شده است. به خصوص در برندینگ ملی مشکلات بسیاری داریم. عنوان واژه ایران با کمال تأسف در جمعه جهانی بسیار سخت پذیرفته می‌شود. تجربه ما این بوده که از سال گذشته که ارتباطی با دانشگاه زیان چین داشتیم، آنها مجبور شدند با چند دانشگاه ایرانی از طریق شرکت عرش گستر برای همکاری در مورد پروژه‌های تحقیق و توسعه دانشگاهی خودشان ارتباط بگیرند.
پروژه‌ها درباره طراحی و توسعه مدارهای مجتمع و قطعات semi-conductor بود که آنها به نیروهای نخبه‌ای نیاز داشتند و دانشجویان ما در دانشگاه امیرکبیر و صنعتی شریف می‌توانستند پاسخگوی نیاز آنها باشند. طرف خارجی در این پروژه مشترک نزدیک به ۷۰-۸۰ نفر نیروی دانشگاهی نیاز داشتند.
اما متاسفانه چون در دانشگاه‌های ما این موضوع تاکنون تعریف نشده بود تا بخواهد از بالا و سمت دولت این همکاری شکل بگیرد با کمال تأسف این طرح به نتیجه نرسید. در کشورهای توسعه یافته و پیش‌رو از نظر علمی و صنعتی این مذاکرات در سطح بالا و به طور معمول توسط مقامات انجام می‌شود.
همچنین باید اشاره کرد که به علت اختلاف قیمت دلار در داخل و دستمزد یک نیروی نخبه چینی که بین ۳ تا ۵ هزار دلار در ماه درآمد دارد، عدد و رقمی که دانشگاه‌ها و دانشجویان دکتری و ارشد ما درخواست کرده بودند برای طرف چینی بسیار رغبت برانگیز بود اما متاسفانه از سوی دولت ایران هیچ رایزنی با دولت چین انجام نشد. شرکت‌های خصوصی و دانشگاهی به تنهایی آن پشتوانه قانونی و حمایت حقوقی را ندارد که بتوانند از سطح کلان وارد شوند و با مراکز تحقیق و توسعه و شرکت‌های دانش بنیان چین مذاکره کرده یا قرارداد انعقاد کنند.
با این همه، در زمینه صادرات خدمات فنی مهندسی تجربه ای که برای ما وجود دارد این است که هم‌اکنون در بعضی از صنایع مثل صنعت الکترونیک اموری همچون طراحی مدار، طراحی و توسعه بر روی قطعات الکترونیکی، توسعه محصولات تجهیزات الکترونیک هایتک که در ایران انجام می‌شوند یا برخی از خدمات دیجیتال مثل طراحی وبسایت، طراحی اپلیکیشن‌ها یا برخی از برنامه‌هایی که در تخصص استارت آپ‌های ما هستند برای بسیاری از کشورهای همسایه و حتی بازار جهانی به دلایلی که ذکر شد به شدت رغبت‌برانگیز شده است.
ضرورت برنامه‌ریزی، تغییر رویکردها و تلاش بیشتر
مشکل در اینجا هست که ساز و کاری برای مذاکرات در این مورد وجود ندارد. اختیاری هم به خود شرکت‌های دانش‌بنیان، استارتاپ‌ها و حتی شرکت‌های فناور برای ورود به این موضوع واگذار نمی‌شود تا بتوانند با شرکت‌های همکار یا مشتریان بین‌المللی ارتباط برقرار کنند و کاری از پیش ببرند.
از این رو، شرکت‌ها که عمدتاً باید هزینه‌های زیادی را صرف کنند تا بتوانند عملا بر قوانین تجارت بین‌الملل و همچنین تجارت کشوری که می خواهند با آن همکاری داشته باشند، تسلط پیدا کنند قید این موضوع را می‌زنند.
از سوی دیگر، هنگامی که طرف دوم در قراردادهای بین‌المللی ایران باشد کشورها کمترین اعتماد را می‌کنند. همچنین به واسطه مشکلات در تبادل مالی، نقل و انتقالات بین‌المللی طرف‌های تجاری می‌پندارند که نمی‌توانند پول پرداخت کنند و قراردادهایی که درباره تحقیق و توسعه یا دریافت محصول، تجهیزات و فایل‌های طراحی منعقد می‌شود عمدتاً به نتیجه نمی‌رسد و متأسفانه همیشه در این مورد نگرانی وجود دارد.
ما در شرکت عرش‌گستر چند مورد را به صورت آزمایشی اجرا کردیم و توانستیم تعدادی کارخانه را پیدا کنیم که در زمینه تجهیزات حفاظت الکترونیک فعالیت می‌کردند. پس از برقراری ارتباط و انجام مذاکرات مورد نیاز یک سری فناوری و تکنولوژی را به آنها فروختیم.
عددی که در این قراردادها مبادله شد نسبت به فناوری و تکنولوژی که ممکن است از سوی کشورهای اروپایی یا حتی خود چین به آنها فروخته شود برای ما و طرف مقابل بسیار جالب توجه بود. این موضوع مستقیماً به اختلاف قیمت دلار مربوط است.
بنابراین این کار در حد کم انجام شد اما متاسفانه به نظر می‌رسد بسیاری از مراکز تبادل نوآوری و فناوری که در کشور ما به صورت جزیره‌ای در بسیاری از وزارتخانه‌ها یا معاونت‌های ایجاد شده بیشتر قالب نمادین پیدا کرده‌اند و از لحاظ اجرایی فاقد کارکرد عملیاتی و علمی هستند.
به طوری که حتی در برخی از موارد آنطور که من اطلاع پیدا کردم اتفاقات و قراردادها به نفع دولت چین بوده است. چرا که دولت چین بسیاری از این متخصصان و نخبگان ایرانی را جذب خود کرده و در پارک‌های علم و فناوری خود به آنها انگیزه، امکانات و دسترسی‌های مالی و زندگی معمولی داده که آنها از ایران خارج شدند و متاسفانه کشور چین را برای زندگی انتخاب کردند. دولت چین هم با استفاده از این فرصت طبق معمول کار تحقیق و توسعه آنها را به نام چین زده و تمام کرده است.
متخصصان ما آنگاه به جای اینکه بتوانند حاصل زحمات خود را بفروشند و مزد واقعی دریافت کنند عملاً جذب و نیروی دولت بیگانه شدهاند. پس به راحتی می‌توان گفت مراکز تبادل تجاری و فناوری دولتی که تعدادشان کم نیست سودی عاید ایران نکردند.
تحقیق و توسعه راه حل خروج از بحران
با ذکر این موارد، شرایط به گونه‌ای است که مراکز دانشگاهی ما همه به دنبال دریافت و انجام طرح‌های پژوهشی برای کمک به صنعت هستند یا اینکه به عنوان تیم‌های تحقیق و توسعه به شرکت‌های خصوصی وارد شوند.
متأسفانه این بخش شناختی از بازار واقعی ندارند و بیشتر به سمت کسب‌وکار کشیده شدهاند. این در حالی است که درآمدزایی دانشگاه‌ها باید از طریق انجام پژوهش‌های مورد نیاز صنعت باشد، نباید وارد صنعت شوند اما سال‌هاست می‌بینیم که بخش صنعت همیشه با دانشگاه چالش دارد که چرا به صنعت وارد شده‌اید و حرف صنایع هم راه به جایی نمی‌برد و دانشگاه علاوه بر اینکه رانت دارد به دنبال انحصارطلبی نیز بوده است.
در حالی که یک بازار بسیار بزرگی در قالب پژوهش و تحقیق و توسعه در کشورهای شرق آسیا وجود دارد که دانشگاه‌ها میتواند با آنها کار کنند یا اینکه در بسیاری صنایع هایتک ایران کارهای تحقیق و توسعه که ممکن است در ایران صرفه نداشته باشد، ارزش افزوده برای تولید نباشد یا اصلاً برند ایران از مفهومی برای فروش برخوردار نباشد بسیاری از این کشورها مثل چین میتوانند برای خرید این فناوری و تکنولوژی کمک کننده باشند اما متأسفانه کاری در سطح کلان انجام نمی‌شود و خود این شرکت‌ها گاهی با هم وارد مذاکره می‌شود و این کارها را جسته گریخته انجام می‌دهند.
به طور کلی چون در این نوع صادرات محصولی وارد و خارج نمی‌شود و عملاً ارزش بر روی خدمات هست فرض بر اینکه کار در قالب انتقال فایل‌های طراحی انجام می‌شود و شرکت‌ها نیز کمتر پولی دریافت می‌کنند و در عمده موضوعات هزنیه تهاتر می‌شود یا صرف خرج موارد در خارج از کشور می‌شود شاید شرکت‌های صادر کننده آنقدر تمایلی به سر و صدا راه انداختن در مورد صادرات خدمات فنی و مهندسی خود نداشته باشند یا بترسند! از این رو در کشور به این حوزه فعالیت آنچنان اهمیتی داده نشده و نمی‌شود.
نکته پایانی
اما چیزی که بسیار اهمیت دارد و باید به آن اشاره کرد، رغبت چینی‌ها به این موضوع و همکاری در حوزه‌های فنی و مهندسی با ایران است. حتی می‌توانیم در همین موضوع تحقیق و توسعه به کشور چین به عنوان یک هاب (مرکز) نگاه کنیم و آنها خدمات ما را به کشورهای دیگر صادر کنند.
یعنی شرکت‌های چینی به عنوان مرکز اصلی به این موضوع ورود کنند و بدون اینکه مشتریان بدانند در اصل پشت این ماجرا ایرانی‌ها هستند پروژه‌های تحقیق و توسعه را اخذ و از طریق دیگر شرکت‌های خود در چین یا در دفاتر اروپایی خود به طرف ایرانی واگذار و سپس آن را صادرات مجدد کنند. ما این کار را انجام دادیم و تجربه موفقی هم در این امر داشتیم.
چندی پیش به ایتالیا خدماتی را صادر کردیم در حالی که نمی‌دانستند شرکت ایرانی در حال انجام کار هست، زیرا بخاطر تحریم‌ها حاضر به همکاری نمی‌شدند. شرکت چینی از سمت خودش این کار را انجام داد و غیرمستقیم به ما سفارش داد.
بنابراین خدمات فنی مهندسی در صنعت الکترونیک در بخش طراحی مهندسی که الان بسیاری از مهندسان ما بیکار هستند و اینکه به خارج از کشور مهاجرت می‌کنند یا در بعضی از گرایش‌ها و رشته‌های بسیار خاص مثل میکرو الکترونیک بازاری را در ایران ندارد همکاری دو سویه بین کشور ایران و چین میتواند بسیار سودآور و رغبت برانگیز باشد.