هگمتانه یکی از آثار ارزشمند و مهم ایران به شمار می‌آید، قدمتی بالغ بر ۳۰۰۰ سال دارد، این مجموعه عظیم و باشکوه در تاریخ ۲۴ شهریور سال ۱۳۱۰ با شماره ۲۸ به ثبت ملی رسیده است.
قدمت هگمتانه به روایت هرودت، مورخ یونانی، به زمان مادها برمی‌گردد که آن را به‌عنوان اولین پایتخت ایران زمین و مرکز حکومت خود انتخاب کردند و بعدها به پایتخت تابستانی هخامنشیان و نیز اشکانیان و ساسانیان تبدیل شد. اشیای زرین و سیمین متعلق به دوره هخامنشی، الواح زرین منتسب به آریارمنه و ارشام (اجداد داریوش) و جام‌های زرین و سیمین از جمله ریتون مشهور طلایی در این منطقه باستانی کشف شده‌اند. علاوه بر این، وجود جاذبه‌های دیگری همچون موزه هگمتانه و مجموعه کلیساها، هگمتانه را به یکی از اصلی‌ترین جاذبه های گردشگری همدان تبدیل کرده است.
محوطه باستانی هگمتانه به عنوان یک سایت با ارزش تاریخی در دل شهر همدان مورد توجه باستان‌شناسان قرار گرفته و کاوش‌های متعدد و متناوب که بیش از ۵۰ سال روی این تپه انجام شده ناگفته‌های این تپه را هویدا کرده و نتیجه این کاوش‌ها برای معرفی تاریخ معماری، باستان‌شناسی و دیگر علوم مفید بوده است.
این شهر آثار و بناهای تاریخی بسیاری را که حتی متعلق به دوران قبل از ظهور میلاد هستند در خود جای داده و در نوع خود واقعا بی نظیر است. از همین رو امروزه این کلانشهر به دلیل داشتن مراکز تاریخی و دیدنی به یکی از پربازدید ترین شهرهای ایران تبدیل شده است.
شهر باستانی هگمتانه در این شهر که دارای قدمتی بیشتر از ۳۰۰۰ سال بوده و به دوره مادها بازمی‌گردد از کهن ترین تپه های ایرانی است. جالب است بدانید که مساحت این آثار باستانی که به غلط تپه نامیده شده حدود ۳۰ هکتار است و طی حفاریهای صورت گرفته در هگمتانه ، آثار بسیار مهمی در سطح جهانی کشف شده است.
گفتنی است که همدان از ۲ دهه پیش به‌دنبال ثبت جهانی هگمتانه به عنوان یک محوطه بسیار ارزشمند بوده و در این زمینه اقدامات خوبی انجام شده به طوری که نتایجی که از کاوش‌های هگمتانه به دست آمده بسیار مهم بوده و معماری که از دوره تاریخی در اینجا کشف شده، بسیار ارزشمند است و از یک انسجام فکری و تکنولوژی در دوره تاریخی خبر می‌دهد.
پرونده ثبت جهانی هگمتانه و مرکز تاریخی شهر یکی از جذاب‌ترین پرونده‌های ثبت از نظر یونسکو است وهویت دار شدن این مجموعه برای صنعت گردشگری منطقه بسیار مهم است.
هگمتانه و مرکز تاریخی شهر همدان به عنوان "منظر تاریخی- شهری از هگمتانه تا همدان" یکی از ارزشمندترین میراث‌های بشری و فرهنگی است و از سوی دیگر سیر تحول و معماری و شهرسازی کشور عزیزمان ایران را نمایان می‌سازد.
مطالعه چنین پرونده‌ای با این پیچیدگی و گستردگی، زمان زیادی نیاز دارد، بنابراین مدیران شهر همدان بعد از سالها به این توافق رسیدند که باید هگمتانه ثبت جهانی شود و این امر از شهریورماه سال ۱۳۹۹ آغاز شده و در سال ۱۴۰۱ به عنوان سهمیه کشور به یونسکو ارسال شد و از ابتدای سال 1402 زمزمه های جدیدی به گوش می رسد که خرسندی ساکنان این شهر را به دنبال دارد و اعتبارات خوبی برای ثبت جهانی این اثر ارزشمند در استان در نظر گرفته شده است.
باید ببینیم بعد از ثبت جهانی هگمتانه چه اتفاقاتی خواهد افتاد؟ فارغ از هر نوع نگاه سیاسی و غیره، تمدن و آثار تاریخی هگمتانه آنچنان واجد ارزش است که تماشای این آثار سه هزار ساله برای هر بیننده ای وجدآور است. هگمتانه و آثار آن به اندازه‌ای عمیق و ارزشمند هستند که هر ارزیابی را برای ثبت جهانی آن مجاب می‌کند.
منظر تاریخی هگمتانه در شهر همدان مسیر «آرامگاه بوعلی تا آرامگاه باباطاهر» را شامل می‌شود که با ثبت این اثر، میراث‌فرهنگی این محدوده شامل بافت تاریخی، بازار سنتی، مسجد جامع و پیاده راه‌های شهر همدان حفظ می‌شود و لازم به ذکر است که عرصه شهر تاریخی همدان از سه پهنه اصلی تشکیل شده است که شامل محوطه باستانی هگمتانه ، بازار، هسته مرکزی و عناصر وابسته شامل بازار، بناهای آرامگاهی، آموزشی، حمام، خانه‌های تاریخی، ابنیه مذهبی (مساجد، کلیساها و کنیسه‌ها) و محور منتهی به آرامگاه بوعلی است .
در این پرونده سیر تحول استقرار در پایتخت مادها دیده شده است که از هگمتانه آغاز شده و به دوره معاصر می‌رسد که بخش زیادی از این شهر تاریخی را دربر می‌گیرد. پرونده منظر تاریخی شهری از هگمتانه تا همدان نخستین منظر شهری است که به زودی ثبت جهانی خواهد شد و خوشبختانه بخش زیادی از مدارک پرونده آماده و تهیه نقشه‌ها نیز صورت گرفته و پرونده به یونسکو ارسال شده است و روزهای آتی همدان، شاهد ورود ارزیابان به این شهر خواهد بود و مدیران و مسئولین شهر همدان، به آیتم هایی که برای ثبت یک اثر به عنوان یک اثر جهانی مطرح است را باید در نظر بگیرند و کوچکترین تعلل و بی توجهی باعث از دست رفتن این امتیاز بی نظیر خواهد شد .
دژ باستانی هگمتانه نشانگر هویت تاریخی ایران بوده و جای جای آن بازگوکننده تاریخ و پیشینه ایران بزرگ است و این تپه به عنوان پایتخت ایران در سالهای دور شناخته شده و یکی از مهمترین آثار به جا مانده در تاریخ ایران و جهان است و با ثبت جهانی آن همانند نگینی در بین دیگر آثار به جا مانده از تمدن بشری خواهد درخشید.
